Ook voor de Europese Unie is 24/2 een keerpunt

‘Zeitenwende’ was het woord dat de Duitse Bondskanselier Scholz gebruikte in zijn historische toespraak afgelopen weekend. In enkele dagen hebben we de tijd totaal zien keren – in de recente geschiedenis hadden alleen de val van de Muur en 9/11 zo’n direct en onomkeerbaar effect. Het is natuurlijk moeilijk ver vooruit te kijken. Oorlogsmist vertroebelt het beeld dat we van de situatie in Oekraïne zelf hebben en Poetins sinistere nucleaire dreiging overschaduwt alles. Maar we kunnen wel proberen te overschouwen wat nu al de gevolgen zijn voor de Europese Unie zelf.

Ten eerste zagen we traditionele Europese middelen ingezet worden op ongeëvenaarde schaal: na een karakteristiek moment van vertwijfeling sloeg de EU terug met het zwaarste pakket aan sancties ooit, waarbij een aantal Russische bedrijven de toegang werd ontzegd tot het Swift-betalingssysteem en de Russische centrale bank werd drooggelegd. Zelfs het neutrale Zwitserland sloot zich aan en spelers als het immense Noorse staatsfonds en British Petroleum trekken hun investeringen uit Rusland terug. Dit is economische oorlogsvoering, en het werkt: de roebel is ingestort, de beurs van Moskou blijft dicht en in het buitenland genoteerde bedrijven zijn in vrije val.

De volgende stap is dat Europa van het Russische gas af moet. Dat houdt in dat we alles wat we op termijn van plan waren om de klimaatopwarming tegen te gaan, ineens doorvoeren: cold turkey. Dat doet ook Europa pijn maar het is nodig, en haalbaar onder twee voorwaarden: Europese landen en partners moeten de handen in elkaar slaan om gasvoorzieningen te garanderen, en Europese regeringen moeten sociale maatregelen nemen om hogere prijzen leefbaar te houden.

Daarnaast heeft Europa middelen gebruikt die tot dusver ongebruikt zijn gebleven: de Tijdelijke Beschermingsrichtlijn zal aangewend worden om Oekraïense vluchtelingen op te vangen. Die mogelijkheid bestaat al sinds de oorlog in Kosovo, maar bleef zelfs bij de vluchtelingencrisis van 2015 dode letter. Ook de Europese Vredesfaciliteit, die vorig jaar met tegenzin opgericht werd, wordt nu ingezet om defensieve wapens te leveren. De EU als een militaire macht, dat had zelfs een week geleden niemand durven voorspellen!

De nieuwe politieke dynamiek is opvallend: dat de Fransen mee de avant-garde vormen van diplomatieke en defensie-initiatieven zijn we gewend, maar de Duitse ommekeer rond Nord Stream II en het leveren van militair materiaal is moedig en enorm belangrijk. Ook de hervonden eenheid in de Europese Raad is dat, met de Commissie en de Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlands Beleid in een coördinerende rol. Wat er militair ook gebeurt, dit zal de Brusselse machtsverhoudingen en instellingen grondig dooreen schudden. De Conferentie over de Toekomst van Europa, die net nu op kruissnelheid komt, heeft er een nieuwe dimensie bijgekregen.

Geopolitieke aardbeving

Maar ook de geopolitieke aardbeving is pas begonnen. China doet zijn best om niet te moeten kiezen tussen zijn internationale verantwoordelijkheden en de eigen claims op Taiwan. Dit zou kunnen leiden tot een hernieuwd multilateraal momentum – zeker als zijn onverantwoordelijke avonturisme het einde van Poetin inhoudt. De Verenigde Naties, het International Gerechtshof en het Internationaal Strafhof zijn al betrokken. Maar het kan ook leiden tot een nieuwe koude oorlog die de relatie tussen Europa en Rusland ver overstijgt. Een crisis van deze orde blijft nooit regionaal.

En ten slotte zijn ook de nationale politieke verhoudingen dooreengeschud. Poetin-liefhebbers aan het linkse en het rechtse uiteinde van het spectrum verloren op slag alle geloofwaardigheid, van Zemmour, Le Pen en Salvini tot de extreemlinkse partijen die nooit afscheid genomen hebben van de Sovjet-Unie.

Maar er is een reëel gevaar waar dergelijke partijen aan de macht deelnemen. De kans dat de Commissie in de huidige omstandigheden het rechtsstaatmechanisme gebruikt is nu nog kleiner dan voordien. Polen speelt een sleutelrol inzake militaire inzet en opvang van vluchtelingen. Orbán krijgt het zwaar te verduren voor zijn jarenlange pro-Poetin-koers, maar hij zal er alles aan doen om de verkiezingen in april te proberen winnen als crisisleider. De ironie wil dat de geschifte dictatuur in Moskou nu de strijd tegen het ondergraven van democratie en rechtstaat binnen Europa – een strijd die sowieso al onverantwoordelijk traag gestreden werd – nog verder zal afzwakken.

Dit moet over meer gaan dan Poetin alleen, maar over de wereld die hij voorstaat. We moet de strijd tegen corruptie opvoeren, scherper optreden tegen desinformatie en dictatoriale neigingen, geloofwaardiger zijn als democratische rechtsstaat en overtuigender in het verdedigen van onze waarden en vrijheden.

Gepubliceerd in De Morgen op 01/03/2022.